Ja, Olga Hepnarova - Roman Cilek

10 lipca 1973 roku – ta data na długo utkwiła w pamięci mieszkańców Pragi. To tego dnia rozpędzona ciężarówka zbacza z jezdni i wjeżdża na chodnik pełen ludzi. Jedzie, potrącając tych, którzy znajdują się na jej drodze. W efekcie tego wydarzenia śmierć poniosło osiem osób, kolejnych dwanaście zostało rannych. Za kierownicą ciężarówki siedzi młoda dziewczyna. Na pytanie policji, która błyskawicznie pojawia się na miejscu zdarzenia, odpowiada lakonicznie - Nie, nie zasnęłam, hamulce są sprawne. Umyślnie wjechałam na chodnik, to moja zemsta na społeczeństwie za to, jak traktowało mnie przez całe moje życie. Ja, Olga Hepnarova to historia o ostatniej kobiecie skazanej na karę śmierci w Czechosłowacji.

Na podstawie dokumentów sądowych, diagnoz lekarskich, zeznań świadków, współpracowników i najbliższej rodziny Roman Cilek próbuje odtworzyć życie Olgi Hepnarovej i odpowiedzieć na pytania: co skłoniło tak młodą osobę do takiego czynu? Jak wyglądało jej życie i za co szukała zemsty? Czy rzeczywiście zasłużyła na tak wysoki wymiar kary?

Portret Olgi Hepnarovej, który wyłania się z reportażu Cilka, wymyka się jednoznacznej ocenie. Ona sama przedstawia siebie jako ofiarę, pokrzywdzoną i niesprawiedliwie traktowaną przez społeczeństwo, poniżaną i napiętnowaną, do której nikt nie wyciągnął pomocnej dłoni. Źródła swoich niepowodzeń upatrującą w innych, a nie w sobie. Inni zaś widzą ją jako osobę pozbawioną jakiejkolwiek empatii, nieprzystosowaną do życia i zasad panujących w społeczeństwie, prowokująca swoich zachowaniem, z trudnością nawiązująca relacje międzyludzkie. Trudno nie zauważyć, jak wielki jest dysonans pomiędzy tym, co czuje ona, a tym jak odbierana jest przez innych ludzi. Czy była psychicznie zdrowa? Ona sama twierdziła, że tak. Podobną opinie wystawili jej lekarze, zajmujący się jej sprawą. Trudno jednak podczas lektury nie odnieść wrażenia, że ktoś ewidentnie popełnił tu błąd. Jej czyny, motywacje, zachowanie, próby uzyskania pomocy świadczą o czymś zupełnie innym. A jednak diagnoza lekarzy była inna – żadnych zaburzeń psychicznych.

Ten dysonans udzielał się również mi, postać Olgi Hepnarovej wywoływała we mnie mieszane uczucia. Od początku budziła we mnie niechęć, nie potrafiłam zrozumieć jej postępowania i motywacji, nic nie tłumaczyło jej uczynku, nie dostrzegałam żadnych okoliczności łagodzących. Ze strony na stronę już nie byłam taka pewna swoich pierwszych reakcji. Wciąż nie potrafiłam jej zrozumieć, ale pod koniec książki, kiedy już znałam zdecydowanie więcej faktów, kiedy obraz zaczynał nabierać coraz większej ostrości, pojawiło się też coś na kształt współczucia. Roman Cilek nie ocenia jej postępowania, przedstawia tylko fakty, ale dozuje je tak, by wywoływać w czytelniku konkretne emocje. Jakie? Zależy od człowieka. To, jak ocenimy Olgę Hepnarovą i jej uczynek, zależy już od nas samych.

Trudno mi też jednoznacznie stwierdzić, czy podobała mi się ta książka. W większości autor bazuje na dokumentach sprawy, cytuje ich fragmenty, czasem bardzo obszerne. Ujawnia treść listów adresowanych do Hepnarovej lub przez nią pisanych. Przywołuje wypowiedzi świadków. Wszystko to podaje w oryginalnej wersji, zaledwie delikatnie poddając niektóre teksty korekcie. Mało jest więc tu fragmentów, w których autor miałby okazję popisać się stylem. A jeśli nawet takie były, coś mi w nich nie grało. Jakby poczucie, że za bardzo się ujawnia ze swoją obecnością. To sformułowania typu: już za chwilę się dowiemy…, czy to ostateczny werdykt? To sugerowanie co jakiś czas, że autor wie więcej w danej chwili niż czytelnik i że poda nam tę informację w stosownym momencie. Nie do końca to do mnie trafiało.

Mimo tych niewielkich wątpliwości trzeba przyznać, że książka Romana Cilka frapuje. Skłania do refleksji i stawia pytania, które do chwili obecnej właściwie pozostają bez odpowiedzi. Czy w sprawie Olgi Hepnarovej zostało wszystko zrobione? Czy można było uniknąć i zapobiec feralnym w skutkach wydarzeniom? Czy tylko ona ponosiła odpowiedzialność za wszystko, co się stało?

Ja, Olga Hepnarova to książka, która jeszcze długo po skończonej lekturze siedzi w głowie. Dla samej historii warto.