Sezon maczet - Jean Hatzfeld

Sezon maczet to druga część trylogii Jeana Hatzfelda poświęcona ludobójstwu w Rwandzie. W pierwszej – Nagość życia – autor rozmawiał z tymi, którzy ocaleli, z kilkoma Tutsi, którzy odważyli się mówić o swoich przeżyciach. Po latach milczenia opowiadają o wydarzeniach w Rwandzie z perspektywy ofiary. W Sezonie maczet do głosu reporter dopuszcza tych, którzy byli sprawcami rzezi. Mówić decyduje się dziesięciu mężczyzn odsiadujących karę w więzieniu.

Decyzja o tym, by podjąć dyskusję z zabójcami nie zrodziła się u autora nagle. Wpłynęły na nią pytania od czytelników – poruszeni opowieściami ocalałych, pragnęli dowiedzieć się, co działo się w głowach tych, którzy ruszyli z maczetami na swych sąsiadów, przyjaciół, ludzi, z którymi współegzystowali na co dzień. Autor podjął się przeprowadzenia tych rozmów, choć od początku pomysł ten budził w nim wiele wątpliwości i sceptycyzmu, a sami sprawcy rzezi – odrazę. Zadał im wiele pytań, w tym o to, co czuli, kiedy zabili pierwszy raz, o metody zabijania, o organizację rzezi, o to jak funkcjonowali na co dzień, mając krew na rękach, o to, czy żałują i czy zasługują na przebaczenie. Odpowiedzi tych mężczyzn, delikatnie mówiąc, zdumiewają.

Sezon maczet nie obfituje w makabryczne opisy, choć siłą rzeczy ze względu na poruszony temat, trudno ich też całkowicie uniknąć. Nawet jeśli się pojawiają, to nie one mrożą krew w żyłach. Krew w żyłach mrożą odpowiedzi, których udzielają rozmówcy reportera. O zabijaniu, o rzezi, której dokonali na Tutsi mówią bez emocji. Używają sformułowań – to była praca, jak każda inna, trzeba było ją wykonać, to było jak polowanie, mordowaliśmy, bo takie dostaliśmy polecenie. Mordowali bez żadnej refleksji nad tym, co czynią, bez uczuć i bez wyrzutów sumienia. A po skończonej „pracy” wracali do swych rodzin, dzieci, żon, jedli, pili z kolegami i dzielili się swoimi „sukcesami”. W ich wypowiedziach nie czuć żadnej skruchy, co więcej – przyznają, że okres ludobójstwa był dla nich czasem prosperity.  Żyli wygodniej, po skończonych mordach grabili, więc powodziło im się lepiej, jedli więcej mięsa, pili więcej alkoholu, nie musieli już pracować na roli, co było żmudnym i nie lubianym przez mężczyzn zajęciem. Teraz pracą było zabijanie, a zleconą pracę trzeba było wykonać. Jedni „pracowali” zatem ochoczo, lubując się niemal w swych nowych obowiązkach, innym oswojenie się z zabijaniem przychodziło trudniej, tych najbardziej opornych trzeba było odpowiednio motywować. Jednak nie było takich, którzy powiedzieliby „nie”.

Rozmówcy autora mówią o wszystkim, najmniej jednak w ich wypowiedziach jest poczucia wstydu, czy żalu z powodu tego, co zrobili. Mówią o wszystkim, ale nie o wyrzutach sumienia. Tych nie czują. Bez zająknięcia natomiast wspominają o przebaczeniu, które wydaje im się niemal naturalne, jak coś, co im się z gruntu należy, jakby nie mieli świadomości tego, co zrobili. Są przekonani, że kara, którą ponoszą, jest adekwatna do popełnionych czynów i myślą, że słowo „przepraszam” skierowane do rodzin ofiar, załatwi sprawę, a tym samym zmyje ich winy i wszystko pójdzie w zapomnienie. Kiedy się to czyta, słowo „zdumienie” wydaje się być zbyt delikatne.

W Sezonie maczet rozdziały, w których do głosu dopuszczeni są mordercy, przeplatają się z tymi, w których autor dzieli się swoimi przemyśleniami na temat ludobójstwa w Rwandzie. Często zestawia rzeź na Tusi z Holocaustem. Przyznam, że budziło to początkowo mój opór, bo liczb ofiar w tych dwóch sytuacjach nie da się zestawić. Jednak, jak udowadnia Heatzfeld, mechanizmy działania w obu przypadkach są bardzo podobne.

W Niemczech, tak jak w Rwandzie, ludobójstwo było planem totalitarnego reżimu, który rządził przez długie lata. Zagłada Żydów, Cyganów, czy Tutsi pojawia się w politycznych programach od chwili dojścia totalitarnych polityków do władzy i powraca w oficjalnych wypowiedziach. Ludobójstwo jest planowane stopniowo i nabiera coraz większego znaczenia. Sprzyja temu fakt, że innym krajom trudno w to uwierzyć. Jest okresowo testowane na wybranych grupach populacji.

…aż do ich całkowitego wyeliminowania, totalnej eksterminacji.

Choć Jean Hatzfeld pisze o Rwandzie, lektura tej książki wydaje się być uniwersalna. I wciąż udowadnia, jak nie potrafimy wyciągać wniosków z historii. Jak trudno przychodzi nam nauka na własnych błędach. Przerażające.