1945. Wojna i pokój - Magdalena Grzebałkowska

Magdalena Grzebałkowska, po świetnych Beksińskich, wysoko zawiesiła poprzeczkę. Tym razem na tapetę wzięła rok 1945 – rok przełomu, zawieszony pomiędzy wojną a pokojem. Z wielkiej historii wysupłała losy pojedynczego człowieka i zaserwowała czytelnikom bardzo dobrą książkę.

Tyle ile miesięcy w roku, tyle historii znajdziemy w książce 1945. Wojna i pokój. Każda poprzedzona czymś w rodzaju kalendarium, a w nim ogłoszenia z ówczesnych gazet. Kto kogo szuka, kto co sprzedaje, co i kiedy się otwiera. Krótko i treściwie uzupełniają to, co Grzebałkowska zawarła w swoich reportażach. Z całości wyłania się obraz trudnych i niejednoznacznych czasów, w których kaci stawali się ofiarami, ofiary oprawcami, a dobro przenikało się ze złem.

Szabrownicy, przesiedleńcy, niemieccy uciekinierzy z Ziem Odzyskanych, żydowskie sieroty, żołnierze UPA, czy komendant obozu pracy w Łambinowicach to bohaterowie książki Grzebałkowskiej. Bohaterami tej książki są też miasta – Warszawa i Wrocław – które legły w gruzach i które nakładem olbrzymiej pracy udało się odbudować.

By ta książka mogła powstać, Grzebałkowska przekopała tony dokumentów, przejechała Polskę wzdłuż i wszerz poszukując ludzi, którzy pamiętają tamte czasy. Z ogromu materiału wydobyła to, co najważniejsze i spojrzała na dobrze wszystkim znaną historię świeżym okiem. Wydobyła z niej to, czemu historycy nie poświęcali dużej uwagi – perspektywę pojedynczego człowieka. Nie daty tu są ważne, nie wojenne działania, nie stoczone bitwy i ilości ofiar, a właśnie człowiek, w którego życie tak brutalnie wkroczyła wielka historia. Grzebałkowska nie odkryła Ameryki, nie opisała niczego, czego byśmy wcześniej nie wiedzieli, tylko spojrzała na to od innej strony, szukając w suchych faktach ludzkiego wymiaru.

Z perspektywy siedemdziesięciu lat łatwo byłoby ocenić, co było słuszne, a co nie w tych czasach; kto miał rację, a kto nie; która strona miała większe prawo by zabijać, cierpieć, żyć. A jednak Grzebałowska tego nie robi. Nie ocenia. Opisuje prawdę, nawet jeśli bywa ona przykra i tak samo opowiada o Niemcach, Żydach, Ukraińcach i Polakach – nikogo nie wybielając, nie stawiając w pozycji bohatera, czy niewinnej ofiary.

1945. Wojna i pokój to lektura dobra i – jak to w przypadku Grzebałkowskiej – świetnie napisana. Choć z nielekkich się składa historii, czyta się ją szybko. Widać dobre pióro i wyczucie autorki, która wie, w których momentach – dla dobra książki – warto się ujawnić, a gdzie znów schować w cień. Bez intelektualnych popisów, stawiania się w pozycji tej wszechwiedzącej, bez zarzucania faktami, Grzebałkowska napisała książkę, którą chce się czytać. Przykład z niej powinni brać autorzy podręczników do historii - może wtedy mniej byłoby tych, dla których była ona źródłem męki.

I choć osobiście wolę Beksińskich, bo ta książka bardziej dotyczy mojej sfery zainteresowań, to bez wahania polecę nową Grzebałkowską. Nie bójcie się, bierzcie i czytajcie, bo zwyczajnie warto.